Хүчээ нэгтгэе. Эрх баригчид 2020 оны сонгуульд ингэж уриалаад орсон. Ороод ялсан. Бүтэн хоёр сонгуулийн үр дүнгээр найман жил засаглахаар болсон. Тэд хүчээ нэгтгээд ковид гээчээр айлган ялах замаа ингэж зассан юм. Засах, засахдаа бусад өрсөлдөгчөө хаан боох замаар зассан. Ер нь тэд хуу хамах гээд л хүчээ нэгтгээд байж. Хүчээ нэгтгээд Үндсэн хуульдаа хоёр дахиа гар дүрсэн. Хүчээ нэгтгээд сангуудыг саасан. Хүчээ нэгтгээд нүүрсчид, авлигачид болцгоогоод дараа нь хэн нэгнийг намнаж эхэлсэн. Асуудлаар нь яам байгуулж аппаратгүй “өнчин” сайдуудтай болсон. Хувьд байгаа бүх зүйлийг хуу хамаад компаниудаа тээр шаадаг болсон. Хураана авна, хаана бооно гэж айлгадаг болсон. Цоллодог болсон, ялладаг болсон, намнадаг болсон. Болсон гээд тоочоод байвал энэ уртаас урт жагсаалт үргэлжлэх нь лавтай.

Гэвч одоо бид болсон гэж жагсаахгүй. Хуу хамаад байгааг оношлох хэдэн тоо бодоцгооё.

Эхний онош: Төрд авна

Бидэнтэй ижил гараанаас, зарим нь бүр хойноос эхэлсэн хөгжиж буй улс орнууд яадаг гээч. Компаниудыг төрд авдаггүй. Өрсөлдөөний талбарыг нь чөлөөтэй байлгадаг юм. Гэтэл ардчилсан чиг баримжаатай манайх яг эсрэгээрээ, төр оролцоод л байдаг. Данхайгаад л байдаг. Төрийн өмчит болон Төрийн өмчийн оролцоотой компаниудын актив 2023 оны эхний хагас жилийн байдлаар 59.2 их наяд төгрөг болжээ. Сүүлийн таван жилтэй харьцуулахад бараг хоёр дахин өссөн өсчихөж. Зүйрлээд үзвэл  манай ДНБ 52.9 их наяд төгрөг. Харин төрийн өмчит компаниудын актив 59.2 их наяд төгрөг. Ардын намын засагласан найман жилийн өнгөн дээр ийм л болж. ДНБ-ээс давсан Төрийн өмчит компаниудтай ардчилсан улс гэж байж таарах уу.

Удаах онош: Аваад алдана

“Төрийн өмчит үйлдвэрийн газрын үр ашгийг нэмэгдүүлэхэд анхаарч ажиллах зайлшгүй шаардлагатай болсон”. Энэ бол яг жилийн өмнө ЗГХЭГ-ын дарга Д.Амарбаясгалан “Төрийн өмчит компаниудын сэргэлт Эрдэнэс Монгол нэгдэл” чуулганд оролцохдоо хэлсэн үг. ТӨБЗГ-ын 2023 оны тооллогоор Төрийн өмчийн компани 98 бүртгэгджээ. Үүнээс 53 нь алдагдалтай, 45 нь ашигтай ажилласан байна. Төрийн өмчиит компаниудын нийт ашиг 2.1 их наяд төгрөг. Үүний 1.9 их наяд буюу дийлэнхийг нь “Эрдэнэт”, “Эрдэнэс Тавантолгой” компани бий болгож байдаг. Жишээд үзье л дээ. Борлуулалтын орлогоос нь борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг, мөн удирдлагын, санхүүгийн гэх мэт зардлуудыг хасаад тооцвол Төрд очсон компаниуд ихэвчлэн алдагдалтай ажилладаг аж.

 

Гутгаар онош: Үргээлэг

Манайх хөрөнгө оруулалт дээр тогтдог улс. Эдийн засаг нь уул уурхай тогтдог болохоор арга ч үгүй юм. Эдийн засгийн 80 гаруй хувь нь зөвхөн уул уурхайгаас хамааралтай мөртлөө уул уурхайг зүхэж, хөрөнгө оруулалт гэдгийг улсыг булаан эзлэх  төлөвлөгөө гэж хардаг урагшгүй бодолтой улс, манайх. УИХ 2006 онд алт, зэсэнд гэнэтийн ашгийн татвар тавьж хөрөнгө оруулалтын крантаа хааж байв. Гурван жилийн дараа гэмээ мэдээд энэ хуулиа хүчингүй болгосон. Чухам үүний үр дүнд л 2010, 2011 оны эдийн засгийн их өсөлт эхэлсэн юм шүү дээ. Түүнээс биш улстөрчдийн санаачилга, засаг төрийн “ажиллагаа” огт байгаагүй юм. Энэ мэтчилэн үргээлэг бишгүй бий.

Хөрөнгө оруулалтын тухай хууль гэж үйлийн үртэй хууль байна. Хөрөнгө оруулалтын хуульд гар дүрэх бүрд гаднын хөрөнгө оруулалт буурсаар байдаг урвуу хамаарал бий. 2001 оны 11-р сарын 30 болон 2002 оны нэгдүгээр сарын 3-ны өдөр гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулсны дараа гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт 25 сая ам.доллароос долоон сая болтлоо буурч байжээ. Хамгийн сүүлд бид 2013 онд Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг шинэчлэн баталсан. Шинэчлэхдээ Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг хүчингүй болсонд тооцоод Хөрөнгө оруулалтын тухай хуультай нэгтгэж орхив. Хууль батлагдахаас өмнө 2012 онд гаднын шууд хөрөнгө оруулалт 6.0 их наяд төгрөгөөр хэмжигдэж байсан бол 2013 онд 3.2 их наяд төгрөг болж буурав. Хөрөнгө оруулалтын тухай хууль 2013 оны 11-р сараас хүчин төгөлдөр болсон цаг хугацаанаас эхлэн тоолбол 2014 онд энэ тоо 1.1 их наяд төгрөг болтлоо буурчээ.

Хамгийн сүүлд Үндэсний баялгийн сангийн тухай хууль байна. Иргэн бүр байгалийн баялгийн өгөөжийг эзэмшинэ гэдэг сайхан санаа. Норвеги, Саудын Араб, Хятадын хөрөнгө оруулалтын сангийн өгөөжийг, тэр улс орнуудын хөгжлийг харвал уг нь гоё. Гэхдээ манайх гоё хууль нэрээр өгөөжөө алдаж, хөрөнгө оруулагчдаа үргээгээд байдаг гэмтэй. Гэм нь энэ хууль дээр ч тодорхой харагдаж байна. Баялгийн сангийн тухай хууль, түүнийг дагалдуулаан өөрчлөлт оруулсан бусад хуулиудад анхаарч харууштай хоёр зүйл заалт бий. Эхнийх нь “Улсын төсвийн хөрөнгөөр хайгуул хийж нөөцийг нь тогтоосон стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын орд, үүний үүсмэл ордыг хувийн өмчит хуулийн этгээдтэй хамтран ашигласан тохиолдолд хуулийн этгээдийн хувьцааны 50 хүртэлх хувийг Төр нөхөн төлбөргүйгээр эзэмших” гэж заажээ. Үүнээс харвал Төр гэдэг том хар мангааа стратегийн гэж тодорхойлоод, харчихвал ийм шошготой бүхний 50 хувийг хуу хамаад зогсохгүй, хувийн хэвшилд байгаа ордуудад “стратегийн орд” гэх шошго хадаад хуу хамна гэж ойлгож болхоор байна.

Удаад нь анхаарч харах заалт бол “Аливаа этгээд дангаар болон болон харилцан хамаарал бүхий этгээдийн хамт эзэмших стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч хуулийн этгээдийн нийт гаргасан хувьцааны 20-оос дээш хувь эзэмшихийг хориглоно” гэсэн байна. Хөрөнгө оруулагч харилцан ашигтай хамтран ажиллах гэж орж ирдэг байтал төрөөс 20 хувийн босго тогтоогоод одоо болно гэж харах нь хэр зөв шийдвэр байх вэ? Үндэсний баялгийн сан уг нь хөрөнгө оруулагчдын өгсөн мөнгөөр уул уурхайн өгөөжийг нэмэгдүүлж, улмаар баялгийн сан дүүрнэ. Гэтэл нэг гараараа урьж залчихаад, нөгөө гараараа шанаанаад гаргадаг байж таарахгүй.

Сүүлийн онош: Сөрөг урвал
 
Олон улсын “Transparency International” судалгаагаар Монгол Улс авлигын үзүүлэлтээр тасралтгүй уруудсаар ирсэн, 10 улсын нэг болж түүхэнд үлдээд байна. Хамгийн сүүлд 2023 оны үзүүлэлтээр таван байр ухарч, 121 дүгээрт бичигдэж, түүхэн доод түвшинд хүрээд байна. Олон улсын “Легатум” хүрээлэнгээс гаргасан 9 шалгуур үзүүлэлтээр бид ардчилсан чиг баримжаатай улсуудаас маш хойно бичигдсэнийг судалгаанаас харж болно. Тухайлбал, Хөрөнгө оруулалтын орчны үзүүлэлтээр Монгол Улс 167 улсаас 116-д, аж ахуйн нэгжийн орчны үзүүлэлтээр 111-рт, амьдралын чанарын үзүүлэлтээр 107-д, эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээний үзүүлэлтээр 108-д жагсжээ. Энэ хэний гавьяа вэ? Хүчээ нэгтгэсний ач уу!?