Сангуудаар саачхаад саасан нөхөд саачихсан мөнгөтэй сураг алдраад амжаагүй байтал Үндэсний баялгийн сан нэртэй гурван сан бүхий хуулийг баталчихлаа. Спикерийн тодорхойлсноор энэ хууль “Монгол хүн, Монгол газартаа, Монголын баялагтаа эзэн байх боломжтой” хууль. Боломж гэдэг үгийг анхаарвал эзэн ч байх боломжтой болж таарч байна. Сонин байгаа биз!!! Нэг ёсондоо бид Засгийн газраас баталсан 24 тусгай сан дээрээ нэмээд, Үндэсний баялгийн гэж тодорхойлсон нэг том сан, түүн дотор багтах гурван жижиг сантай нийлээд 28 сантай болчихлоо. Нэг дор шүү. Яг нэг жилийн өмнө 2023 оны 4-р сарын 21-ний өдөр Хөдөө аж ахуйг дэмжих сангаа хүчингүй болгож байлаа.

Монгол Улс 2019 оны 11 дүгээр сарын 13-ны өдөр Засгийн газрын тусгай тухай хуулийг шинэчилж байлаа. Энэ шинэчлэлээс хойш хуульд нийтдээ 14 удаа нэмэлт өөрчлөлт орж байж. Та бүхэн санаж байгаа ковид-19 хаяанд ирчихээд, эдийн засгийн тэр их өсөлт гаднын хүчин зүйлээс шалтгаалж саарахын яг өмнө, сангуудаар саагаад “хариуцлага” хүлээлгэсэн мэдээллээс яг нэг жилийн дараа энэ хууль батлагдаж байжээ. Хууль батлагдсан жил Монгол Улсын бодит ДНБ 5.1 хувиар өсөж байв.  Гэхдээ эсрэгээр ажилгүйдээр 8.1% болж өсчихөв. Тэр үед Үндэсний баялгийн сангаар үзэл сурталжсан нэвтрүүлэг цацагдаж, улстөрчдийн цээжинд энэ үг гол болоод байсан цаг. Сангаар саалгүйгээр сангаар баяждаг, иргэдэд тэгш хүртээдэг болохыг нийгмийн арай эрүүл хэсэг нь уриалж байсан үе.

Тусгай сангуудын хуулиар улсын төсвийн хөрөнгө, хандив, тусламж, тусгай сангийн өөр үйл ажиллагаа, зээлийн хүүний орлогоор эх үүсвэрээ бүрдүүлдэг. Үүнээс улсын төсвийн хөрөнгө эргэн төлөгдөх зээл, эргэн төлөгдөх нөхцөлгүй олгосон эх үүсвэрээр бүрдэнэ гэж тодорхойлсон. Ингэж тодорхойлоод саах боломж нь бүрдсэн байсан учраас сангийн саалт байсан, цаашид ч байх нөхцөлтэй болоод байгаа юм. Хандив, тусламжийн гадна, дотнын аж ахуйн нэгж, байгууллага, хувь иргэнээс өгсөн хандив хамаарна.

Одоо хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж буй хуулиар Нийгмийн даатгал болон Эрүүл мэндийн даатгалын сангийн орлого зарлагын баланс ямар байсныг хамтдаа сонирхъё. Нийгмийн даатгалын сангийн 2024 оны орлого 4.3 их наяд төгрөг, зарлага нь 4.06 их наяд төгрөг байжээ. Нийт 1.3 сая хүнд, 3.9 их наяд төгрөгийн тэтгэвэр, тэтгэмж олгосон байна. Харин Эрүүл мэндийн даатгалын сангийн орлого 1.558 их наяд төгрөг, зарлага нь 1,552 их наяд төгрөг байж. Үүнээс эмнэлгийн тусламж, үйлчилгээнд 1.4 их наяд төгрөг, эмийн үнийн хөнгөлөлтөд 89.9 их наяд төгрөг зарцуулжээ.



Сан зарлагатай байгаа нь үүгээр дуусахгүй нийт тусгай сангууд орлого төвлөрүүлдэг мөртлөө зарлага нь орлоготой яг дүйдэг байна. Олчхоод олсон хэдээ цацаад байдаг гэсэн үг.
Төрд очсон том дарга нар хүнээ хөгжүүлнэ гэдгийг бэлэн мөнгө тараана гээд ойлгочихдог, тусгай сангууд гэдгийг олсоноо тараадаг гээд саначихдаг гэмтэй. “Хүний хөгжлийн сангийн тухай хууль” 2008 оны 11-р сард батлагдаж байлаа. Ашигт малтмал байгалийн баялгаас их мөнгө олсон учраас “хүнээ хөгжүүлнэ” гэж ойлгоод хоёр жилийн дараа мөнгө тараах тогтоол батлаад 2013 оны 11-р сарын байдлаар 2.9 сая иргэнд 500 мянган төгрөгийг буюу нийт 1.4 их наяд төгрөг олгожээ. Улмаар хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд нэг сая төгрөгийг бэлнээр олгосон. Улс төрийн амлалтаа биелүүлэхийн тулд гоё нэртэй сан батлангуутаа нэгэн зуны цэцэг гэлээ гэдэг шиг наймхан жилийн дараа татан буулгасан билээ.

Үндэсний баялгийн сангийн хамгийн сайн жишээ бол БНХАУ, Норвеги, Кувейт, Арабын нэгдсэн эмирт улсууд байна. Одоогоор Норвегийн баялгийн сан 1.6 их наяд ам.долларын хөрөнгөтэй байгаа энэ сангийн өгөөж 2024 оны эхний улиралд 110 тэрбум ам.долларт хүрээд байна. Гэхдээ манайх одоохондоо жишиг авч болохуйц, Монголын хөрсөнд буух боломжтой нь Казахстаны “Самрук-Казына” баялгийн сан. Анх тус улсын эрх баригчид дотоодын эдийн засгийн өрсөлдөөнийг хангаж, тогтвортой байдал бий болгох, ирээдүйд хуримтлагдах орлогыг нэмэгдүүлэх зорилгоор энэ санг байгуулж байв. Тус сангийн хөрөнгө 2023 онд 71 тэрбум ам.долларт хүрчээ. Тэд өгөөж хүртэх ирээдүйтэй энэ сангийн хөрөнгийг Казахстаны хөрөнгийн биржийн арилжааны эхний 30-д багтдаг компаниудын хувьцааны багцаар бүрдүүлжээ. Улмаар Казахстаны төр хувьцаа эзэмшигчйн хувьд хяналт тавьж, стратегийн шийдвэрүүдэд нь оролцдог байна. Ингэхдээ Казахстаны улстөрийн нөхцөл байдлаас үл хамааран ТУЗ нь гүйцэтгэх захирлыг томилдог. Нэг ёсондоо хөрөнгийн зах зээлийн хэлбэлзлээс шалтгаалан тухайн компаниудын өсөлтийг хангах, төрөөс татаас олгох байдлаар санхүүгийн тогтвортой байдлыг хангадаг ажээ. Түүнчлэн байгалийн гамшиг, нийгмийн хамарсан цар тахлын үед энэ сангаасаа мөнгө хуваарилдаг тогтолтооцоотой. Хамгийн сүүлд тус улсад тохиолдсын үер усны аюулаас үүдэн өрхүүдийг дэмжих, хохирлыг бууруулахад 15 тэрбум тэнгэ буюу 33 сая ам.долларын санхүүжилт олгохоор болсон юм. Ташрамд дурдахад эхний 30-д багтдаг компаниуд хувьцаагаа бүгд нээлттэй арилжаалдаг байна.

Монгол Улс 2021 онд “Алсын хараа-2050” урт хугацааны хөтөлбөртөө Үндэсний баялгийн санг байгуулахаар төсөөлж, улмаар гурван жилийн дараа сонгуулийн өмнөхөн Үндэсний баялгийн санг байгууллаа. Одоо өгөөж хүртээд хамтдаа хөгжих үү, эсвэл цацаж дампуураад сонгуулийн оноо авахын тулд дахин сэргээдэг “саадаг сан” болох уу, харах л үлдлээ!