Skip to main content

Шүгэл үлээгч

Main Menu

  • Шүгэл үлээгч
  • Цэс
  • Медиа
  • Бидний тухай
  • Хайх
X

Улс төр

Сонгууль 2024
Засгийн газар
УИХ
Намууд
Нийтлэл
Дотоод бодлого
Гадаад бодлого
Элчин сайд
Хууль төрөхийн өмнө
Эшлэл

Эдийн засаг

Банкууд
Хөрөнгийн зах зээл
Уул уурхай
Дэд бүтэц
Харилцаа холбоо
Хөдөлмөрийн зах зээл
Бизнес

Нийгэм

Нийслэл
Боловсрол
Бурууд нүд хурц
Хөдөө аж ахуй
Байгаль орчин
Аялал жуулчлал

Дэлхий дахин

Гаднын хэвлэлд
Хөрш орнууд
Тойм
Халуун цэг
Улс төр
Хамтын нийгэмлэгийн байгууллагууд
Батлан хамгаалах
Орос-Украины дайн
Ойрх дорнод
Европын холбоо
Бусад

Шинжлэх ухаан, Технологи

Хиймэл оюун ухаан
Биг Тек
Олон нийтийн сүлжээ
Тоглоом
Кибер аюулгүй байдал
Метаверс, VR, AR
Дата
Финтек
Технологийн орчин
Шинжлэх ухаан
Танин мэдэхүй
Бусад

Эрүүл мэнд

Коронавирус
Нийгмийн эрүүл мэнд
Анагаахын шинжлэх ухаан
X
Та хайлтаа зөв олохыг тулд түлхүүр үгээ оновчтой оруулна уу.
Шинжлэх ухаан, Технологи

Аварга байгууламжууд дэлхийн эргэх хурдыг удаашруулж байна

2024/10/24
ВВС агентлагийн “Science Focus” цахим сэтгүүлд гарсан нэгэн сонирхолтой нийтлэлийг товчлон хүргэе.

Хятадад барьсан ганцхан аварга далан өдрийн уртыг сунгахад хүчтэй нөлөөлж байна гэнэ.

Хүн төрөлхтний өвөг дээдэс амьдралаа өдөр, хоногт хувааж, наран мандах, жаргах байгалийн хэмнэлийг даган амьдардаг байсан. Энэ тогтолцоог нь ХХ зууныг хүртэл хэдэн мянганы турш төгс ажиллаж ирсэн боловч эрдэмтэд нэгэн гайхам нээлтийг хийсэн нь манай дэлхий гараг цаг барихдаа их муу аж.

Яагаад? Дэлхийн тэнхлэгээ тойрон эргэх хийгээд нэг хоног үргэлжлэх хугацаа уртасчээ. Үүнд нөлөөлөх олон хүчин зүйл байдгийн нэг нь газар хөдлөх. Японы Фүкүшимагийн цөмийн станцад осол гаргахад нөлөөлсөн 2011 оны газар хөдлөлт дэлхийн эргэх хурд нэг секундыг сая хуваасны 1.8-тай тэнцэх хугацаагаар нэмэгджээ.

Сарны татах хүч ч бас хувь нэмэр оруулна. Хэдийгээр сар далайг байранд нь тогтоон барьж байдаг ч дэлхий үүнээс үл хамааран хурдаа нэмсээр. Далайн түрлэг, татлага нь дэлхийн эргэх энергид өчүүхэн нөлөөлдөг ч нэг хоног нэг зуун тутамд секундыг 2000 хуваасны нэгтэй тэнцэх хугацаагаар уртасдаг байна.

Хурдсахын хажуугаар удаашрах үзэгдэл гэж байна. Жишээ нь, 2022 оны зургаадугаар сарын 29 хамгийн богино үргэлжилсэн өдөр байв. Түүний өмнөх дээд үзүүлэлт 2020 онд 1.59 миллискундээр удаан өнгөрснийг эрдэмтэд тэмдэглэж авчээ. Үүний шалтгаан бол дэлхийн цөмд өөрчлөлт орсонтой уялдана.

Эрдэмтдийн судалгаагаар хүний гараар сүндэрлэсэн аварга байгууламжууд ч гэсэн дэлхийн эргэлтэд нөлөөтэйг олж тогтоожээ. Жишээ нь, 185м өндөртэй “Гурван хавцал” далан. Хятадын Хубей мужийн туушид сунайх Хөх мөрөнд дэлхийн хамгийн том буюу 2.3км даланг байгуулжээ.

Статистикаас нь дурдвал толгой эргэм юм. Даланг 28 сая куб метр бетоноор цутгаж, Эйффелийн цамхагийг 63 удаа барих хэмжээний ган төмрөөр хэржээ. Барилгын ажил үргэлжилсэн 17 жилд 40,000 хүн ажиллаж, 37 тэрбум доллар зарцуулсан энэ далан Олимпын усан санг 16 сая удаа багтаахуйц 40 тэрбум куб метр усны багтаамжтай.

НАСА-гийн эрдэмтэн доктор Бенжамин Фун Чао асар их хэмжээний масс нэг дор хуримтлуулбал дэлхийн эргэх хөдөлгөөнд хэрхэн нөлөөлөхийг тооцоолж үзжээ. Чаогийн ийн тооцоолсноор нэг хоногийн үргэлжлэх хугацааг 0.06 микросекундээр уртасгасан нь секундыг 60 тэрбум хуваасны нэгтэй тэнцэх хугацаа гэсэн үг болой. Мөн дэлхийн туйлуудыг хоёр см-ээр хөдөлгөх боломжтой гэж Чао тооцоолсон байна. Гэвч бодит дүн ямагт өөрчлөгддөг. Германы Гоё шинжлэх ухааны судалгааны төвийн профессор Малик Томас, доктор Роберт Дилл нарынхаар усны түвшинг дагаж дэлхийн эргэх хөдөлгөөн улирлын шинжтэй өөрчлөгддөг юм байна.

Энэ бүхний тайлбар инерцийн момент гэх ойлголтонд бий. Ерөнхийдөө, биет хэр их масста байна төдий чинээгээр масс эргэлтийн төвөөж алслагдана, ингэснээр эргэх хурдыг эсэргүүцнэ.

“Гурван хавцал” далангийн хамгийн өндөр цэг далайн түвшнээс 185 метрт. Усаардүүрсэн үедээ суурин болон алсын массын харьцаа алсардаг. Өөрөөр хэлбэл, инерцийн момент нэмэгдэх тусам дэлхийн эргэх хөдөлгөөнд эсэргүүцэл үзүүлнэ. Энэ нь дэлхийн удаашралтай хэрхэн холбогдохыг харахын тулд өнцгийн моментум гэгчийн тухай ярих хэрэгтэй. Энэ нь биетийн нийт эргэх тоотой шууд хамааралтай бөгөөд эргэх хурд, биетийн массыг хэрхэн тарааснаас шалтгаална. Гол нь өнцгийн моментум тогтмол хадгалагддагт оршдог. Тухайн биетийн өнцгийн моментум үргэлж нэг хэмжээндээ үлдэж, огт өөрчлөгдөхгүй гэсэн үг.

Энэ зарчим хэрхэн үйлчилдгийг уран гулгагчдаар тайлбарлаж болох юм. Гараа гадагш сунгаж, харьцангуй удаанаар эргэлдэнэ. Харин гараа цээжиндээ хумивал хурд огцом өсдөг байх нь. Яагаад гэвэл тэдний өнцгийн нийт моментум тогтмол байх ёстой. Биет хэр их нягт байна төдий чинээгээр массын эргэлтийн тэнхлэгт хүрэх тархалт хумигдсанаар өнцгийн моментумаа тогтмол хадгалахын тулд хурд нэмэгдэж буй хэрэг юм.

Өнцгийн моментум нь инерцийн момент, эргэх хурдтай шууд хамааралтай. “Гурван хавцал” далангийн хувьд дүүрэн үедээ суурин инерцийн момент нэмэгддэгийг бид мэддэг болсон. Тэгэхээр, өнцгийн моментумыг тогтмол барихын туд дэлхий эргэх хурдаа хасахаас өөр аргагүйд хүрнэ. Ийм учраас далан дэлхийн эргэх хурдыг секундыг 60 тэрбум хуваасны нэгтэй тэнцэх хугацаагаар удааширч байгаа юм байна. Хэдийгээр өчүүхэн байж мэдэх ч аварга байгууламжууд дэлхийн эргэлтэд нөлөөлж л байгаа.

“Гурван хавцал”-аас гадна дэлхийн эргэлтэд томоохон нөлөө үзүүлсэн өөр нэгэн хүний үйл ажиллагааны жишээ бий. Арал тэнгисийн ус 1960 оноос хойш 70 гаруй хувиар багасчээ. Уг нь, Арал тэнгис нь хэмжээгээрээ дэлхийд гуравдугаарт ордог нуур байлаа. Зөвлөлтийн засаг нуураас шинээр гол горхи салаалуулах, усалгааны шуудуу татах зэргээр ашиглаж эхэлснээр ийм эмгэнэлт үр дүнд хүрэв. Томас, Дилл нарын тооцоолсноор Арал тэнгисийг шавхсан нь дэлхийн эргэх хурдыг “Гурван хавцал” далангийнхаас гурав дахин их харьцаагаар удаашруулжээ.

Гринландын мөсөн хучлага багасахын хэрээр дэлхийн эргэлтийн тэнхлэг Канад руу шилжих магадлал харьцангуй өндөр гэж Томас, Дилл нар ярьж байна. Ингэснээр дэлхийн нэг хоногийн үргэлжлэх хугацаа сунахад “Гурвал хавцал” даланг анх усаар дүүргэхэд үзүүлсэн нөлөөнөөс арав дахин ихээр нөлөөлнө.

Дэлхийн эргэх хурд саарах нь яагаад тийм чухал вэ гэвэл хүн төрөлхтний өнөөг хүртэл олж авсан шинжлэх ухааны мэдлэг хийгээд тэдгээрээс бий болсон хиймэл дагуулын ажиллагаа зэрэгт шууд сөргөөр нөлөөлөх эрсдэлтэй. Дэлхийг тойрон эргэлддэх хиймэл дагуулыг саадгүй удирдаж, төлөвлөгөөний дагуу ажиллуулахын тулд дэлхийн эргэх хөдөлгөөний хурдыг маш өндөр нарийвчлалтайгаар мэдэж байх шаардлагатай. Хэрэв нэг хоногийн хугацаа өөрчлөгдөөд байвал пуужин хөөргөх, хиймэл дагуул удирдах зэрэг тооцооллыг хийж, төлөвлөгөө боловсруулахад ярвигтай болж эхэлнэ.

Цаг хугацаа тогтмолоо алдвал хамгийн том нөлөөг сар бидэнд үзүүлнэ. Сарны нөлөөгөөр газар хөдлөлт тохиолдох нь олширч 2004 онд Индонезид болсон цунами шиг гамшиг биднийг нөмрөн авах магадлал улам бүр нэмэгдэнэ гэсэн үг.

Холбоотой мэдээ

“Улаанбаатар хотын хөрөнгө оруулалт 2025” олон улсын хуралдааныг зохион байгууллаа
Цэргийн ёслолын жагсаалд хууль сахиулах байгууллагын 1500 гаруй алба хаагч оролцлоо
Жанжин Д.Сүхбаатарын хөшөөнд цэцэг өргөж, Их эзэн Чингис хааны хөшөөнд хүндэтгэл үзүүллээ

Сэтгэгдэл бичих

Та сэтгэгдэл бичихдээ хууль зүйн болон ёс суртахууныг баримтална уу. Ёс бус сэтгэгдлийг админ устгах эрхтэй. Мэдээний сэтгэгдэлд SHUGELULEEGCH.mn хариуцлага хүлээхгүй.
Сэтгэгдэл 0

Шинэ мэдээ

Их уншсан

“Улаанбаатар хотын хөрөнгө оруулалт 2025” олон улсын хуралдааныг зохион байгууллаа
Жанжин Д.Сүхбаатарын хөшөөнд цэцэг өргөж, Их эзэн Чингис хааны хөшөөнд хүндэтгэл үзүүллээ
Цэргийн ёслолын жагсаалд хууль сахиулах байгууллагын 1500 гаруй алба хаагч оролцлоо
Үндэсний их баяр наадмаар таван аварга цолтон зодоглоно
PEOPLE AWARDS наадам Ногоон хөгжлийн төлөө уриатайгаар зохион байгуулагдаж, хүндэт зочиддоо 500 модны суулгац бэлэглэлээ
НИТХ-ын дарга А.Баяр хэт чанга дуу ихтэй тээврийн хэрэгсэлд хяналт тавьж, хариуцлагыг чангатгахыг үүрэг болголоо
Япон Улсын Цог Жавхлант Эзэн Хаан Нарүхито, Эрхэм дээд Хатан Масако нар “Япон иргэдийн дурсгалын цогцолбор“-т хүндэтгэл үзүүллээ
Сэлэнгэ аймагт бүртгэгдсэн 14 ойн түймрийг унтраахаар ажиллаж байна
Т.Даваадалай: Нийслэлд 39 байршилд авто зам, 1.5 км гүүрийн ажил хийж байна
Үндэсний хувцсаар гоёсон 7000 гаруй хүн баярын жагсаалд оролцлоо
Дугуйн болон явган замын ажлыг байгалийн чулуун хавтангаар шинэчлэн засаж байна
Унаач хүүхдийн аюулгүй байдлыг хамгаалах асуудлаар хамтран ажиллах санамж бичигт гарын үсэг зурлаа
Сонгинохайрхан дүүргийн 33 дугаар хороонд 280 хүүхдийн суудалтай бага сургууль, цэцэрлэгийн цогцолбор ашиглалтад орно
Ж.Мөнхбатын нэрэмжит Европ дахь монголчуудын барилдаан болно
“Халзан бүрэгтэй” орд газар, нутгийн иргэдийн эсэргүүцэлтэй холбоотой асуудлаар ерөнхий хяналтын сонсгол явуулах тухай тогтоол баталлаа

shugeluleegch

  • Бидний тухай
  • Редакцын бодлого
  • Сурталчилгаа байршуулах
  • Холбоо барих
shugeluleegch.mn © 2025 он