Засвартай танхим, зассан хууль, засагласан МАН, зайдалсан төр, зай гарсан суудлууд... Хаврын чуулганы нээлтийг товч зураглавал ийм байна. Чуулж дадсан “Их Хуралдай” танхим засвартай тул “Чингис хаан” танхимд чуулганыг нээхдээ спикер Г.Занданшатар Үндсэн хуулийн өөрчлөлт гарцаагүй “зөв зам” руу хөтөлж, өнгөрсөн 30 жил хуульгүй явж ирсний гайг засах гэж энэ парламент бүрэн эрхээ хэрэгжүүллээ гэдгийг тойруу утгаар илэрхийлсэн юм. Ингэхдээ атом, молекулын физик шинж чанараас эхлээд криминологийн “хагархай цонхны онол”-оор жишээлж, зассан хуулийн өөрчлөлтөөр 126 гишүүнийг томосгосон тойргоор сонгохын чухлыг дурдаад битүүхэндээ дахиад засаглавал цэнгэлийн манлайд хүрнэ гэдгийг сануулав. Сүүлийн 30 жилийн наймд нь сөрөг хүчин, дөрөвт нь эвссэн түүхийг харвал МАН өөртэйгөө л тэмцэж байгаа бөгөөд хоосон үлдсэн хэдэн суудлыг харвал “сор залдаг” хуучны “арга” нь сарниж амжаагүй гэдгийг анзаарч болохоор...

“Дарга”-ын хэлж байгаа “Хагархай цонхны онол”-ын авторууд чухам хэн бэ гэдгийг анхаарч үзэх ёстой. Уилсон нь улс төр судлаач, Кеплинг нь криминологич. Онол боловсруулж, анх нийтлэгдсэн 1982 оны үе рүү цаг хугацааг ухраая. Товчхондоо 1970-аад оны дундаас шил даран нүүрлэсэн газрын тосны хямрал түүнээс үүдэн нийгмийн эмх замбараагүй байдал АНУ-д нүүрлээд байсан цаг. Нийгмийн ерөнхий чиг баримжаа ч, ёс суртахуун ч, тэр бүү хэл бодлого боловсруулагчдын төлөв ч өөрчлөгдөөд байж. Энэ нь яв, явсаар 80-аад онтой золгоход улам гаарав. Нийгмийн ёс суртахууныг бий болгохын тулд Америкийн судлаачид, хичээсээр байсны нэг нь дээрх хоёр эрдэмтэн. Онолыг товчхон тайлбарлавал тухайн хотод хагархай нэг цонх байвал л эмх замбараагүй байдал бий болж, хүн бүр адилхан хагалж эхэлнэ. Бүтэн байвал эсрэгээрээ хэн ч хагалахгүй бүгд бүтэн байхыг хичээж эхэлнэ гэсэн санаа. Гэмт хэрэг үйлдэх сэдэл нь тухайн нийгэм болон орчны сэтгэл зүйгээс шууд хамааралтай гэдгийг л тайбарласан хэрэг. Тухайн цаг үед энэ онолыг Нью-Йоркын амбан захирагч асан Руди Гиллиани, тус хотын цагдаагийн дарга Уильям Брэттон нар бодлогодоо тусгаж, нийгмийн хэв журмыг сахиулах тогтолцооонд ашиглаж эхэлжээ. Нью-Йорк хотод гэмт хэргийн давтамж нэмэгдэж, хүчтэй нь хүчгүйгээр дийлэх мэт “ширэнгийн хууль” үйлчилж эхэлсэн тул энэ онолыг ашигласан гэж хожим тайлбарлажээ. Гэмт хэргийн давтамж ихтэй дүүргүүдэд соён гэгээрүүлэх, нийгэмд нь сургах ажлыг тогтмолжуулж, бохир заваан гумдуудыг засаж, “залруулж” эхэлсэн байна. Энэ онол АНУ-д түгэн дэлгэрч чадаагүй улс төрийн бодлогод ашигласан нь гагц Нью-Йорк хот л байх. Үүнээс хойш энэ онолыг үл хөдлөх хөрөнгийн салбар, боловсрол, статистикийн үзүүлэлтүүдэд цухас дурдаж байлаа. Нийгмийн болон улс төрийн судлалын хүрээнд нийгмийн албан бус сайн дурын хяналт гэдэг нь байх боломжгүй, улс төрийн хатуу хяналт /Жорж Оруэллийн “1984” дээр гардаг шиг том ах/, ёс суртахууны цагдаа шиг болох эрсдэлтэй гэж үзсэн. Нөгөө талаас гэмт хэрэг тухайн орчноос бус хувь иргэн хүний төлөвшил ямар байхаас хамаарах тул хагархай цонхтой, цонхгүй тухайн цонхыг хагалах этгээд байж л байдаг гэж мэтгэсээр байлаа. Ердөө л ийм юм.

Одоо 1982 оны Америкаас 2024 оны Монгол Улсдаа буцаж ирье. УИХ-ын даргын онцолсон чухам юуг тодотгов. Хагархай цонх байсныг засаж эхэллээ гэсэн “мэргэн санаа” байв уу, эсвэл өмнө нь бид баахан хагалчихлаа одоо сайн хүн болоод хагарсныг эвлүүлье гэх эерүүлсэн сэтгэл байв уу. Энэ парламентын бүрэн эрхийн дөрвөн жилийг харвал хулгайч, хулгайчаа бариарай гэсэн юм шиг л байв. Шударга ёсны тэмцэл, ковидын хар сүүдрийг их мөнгөөр үргээгээд, нэг өрийг нөгөө өрөөр дарчихаад, сортолзсон нэгнээр нь сор зална. Олноор нь “нүүрснийх”, “банкных” гэж элдэв шошго хадчихаад ганц нэгээр нь арилгасаар парламентын бүрэн эрхийн 1/2 нь өнгөрсөн. Хаврын чуулганы нээлтэн дээр эрх баригчдын зарим суудал хоосон байсан нь чухам үүнтэй холбоотой. Явж, явж бүх болохгүй зүйл нь засаглалын хямрал байсан гэж оношлоод хэдэн жилдээ гар дүрэхгүй гэж байсан Үндсэн хуулиа өөрчлөөд гишүүдийн тоог олон болгож, тойргоо томсгов. Тойрог томсох хүртэл тэмцэл үргэлжилсээр л байлаа. Гэхдээ тэмцэж байгаа тэмцэл өөрсөдтэйгөө, магадгүй өөрийнхөө толинд тусах сүүдэртэй тэмцэж байсан гэдгийг спикерийн хэлсэн үгнээс харж болно. Асуудал болгомогц цагийн өнгө, иргэдийн сэтгэлийг ажаад талбайн жагсаалыг “эвтэйхэн аргалаад” сэргэлтийн бодлого, цэгцрэх хөдөлгөөн, бүсчилсэн хөгжил зэргийг ярих болов. Иргэдийн саналаар сонгогдсон хоёр ч гишүүнийг иргэдийн санаа бодлыг үл харгалзан өөр суудалд шилжүүлэн томилж, данхар засгийг улам томруулав. Парламент нь Засгийн газраа хянаж, Засгийн газар нь парламентад ажлаа тайлагнах ёстой атал намын нөхөд нь хоорондоо муудалцаж, УИХ-ын дарга нь кабинетын сайдтай хэрэлдэв дээ. Засаг томруулж асуудлаар нь сайд буулгаж “майдар залсан” тухай ярих ч юм биш.

Хагархай цонхны онол хулгай дээрмийг хэрхэн бодлогоор зогсоох тухай тайлбарласан онол юм байж. Манай “дарга” хагархай цонхны онолоор парламентын дөрвөн жилээ дүгнээд энэ парламентын отгон чуулган эхлэв ээ.

Төгсгөлийн оронд

“Авлигын олон асуудлыг Засгийн газар ил болгосон. Зарим хүмүүс нийгмийг бухимдуулж байна гэж шүүмжилдэг. Гэхдээ би зөв зүйл хийж байгаа гэдэгтээ итгэл төгс байна. Авлигатай тэмцэнэ гэдэг бол журмын нөхөдтэйгөө, нам харгалзахгүй тэмцэнэ гэсэн үг хэлж байсныг санаж байгаа байх. Сонгууль хүртэл тэсчихвэл Л.Оюун-Эрдэнэ зайлж, бүх зүйл сайхан болно гэж оргон зайлсан шувууд маань хилийн чанадаас томилсон шүүгч нартаа захиж байгааг мэдэж байна” 2023 оны 11-р сарын 30-нд Монгол Улсын Ерөнхий сайд, МАН-ын дарга Л.Оюун-Эрдэнийн хэлсэн үг...