ВВС агентлаг – Өргөн уудам тал, эртний нүүдэлчин соёлтой, хурдацтай хотжиж буй, далайд гарцгүй энэ үндэстэн удам угсаагаа хадгалан үлдэж чадах болов уу?

Шандаст хурдан морьдын уралдаан, эртний нүүдэлчин соёлтой, хөгжин тэлж буй орчин цагийн нийслэлтэй Монгол Улс зочломтгой, найрсаг зан, өргөн уудам хээр талаараа адал явдал эрсэн жуулчдыг соронз мэт татсаар. Саяхан гарсан ВВС-гийн Аяллын нэвтрүүлгийн шинэ дугаарт хөтлөгч Люси Хежес тус улсад аялж, Улаанбаатар хотын оргилсон амьдрал, талын нүүдэлчин амьдралын хэв маягийг хамтад нь мэдрээд иржээ.

Өрнө талд нь сунайсан урт Алтайн уулс ноёлсон, өмнөд нутгаар нь говь цөл бүрхсэн, далайд гарцгүй дэлхийн хоёр дахь том улс энэ оронд ээдрээт түүхийн нугачаанд бүрэлдэн тогтсон олон янзын уламжлалтай ард түмэн холилдон амьдарна.

Монголын хувьсгалчид орос цэргийн тусламжтайгаар Хятадын эрхшээгчдийг хөөн гаргасны дараа Монгол улс 1924 онд тусгаар тогтнолоо зарлаж, шинэхэн байгуулагдсан коммунист улсын нийслэлийг Улаанбаатар хэмээн нэрийджээ. Харин 1990 онд Монгол Улс ардчилалд шилжсэнээс хойшх 24 жилийн хугацаанд Улаанбаатар хотын хүн ам гурав дахин өсөж, 1.7 саяд хүрээд байна. Ийм хурдан хотжиж, өсөж хөгжсөн ч гэсэн тус улс нь өнөөдөр хэдэн мянганы турш энэ нутагтаа амьдарсан уугуул иргэдийн нүүдэлчин соёлоороо хамгийн их танигдаж байгаа.

Манай эриний гуравдугаар зуунаас нааш монголчууд мал маллаж, байгаль дэлхийгээс бүрэн хамааралтай амьдарсаар иржээ. Өнөөдөр ч гэсэн тэдний бараг 40% нь нүүдэлчин. Хүн амын гуравны нэг нь “гэр” хэмээх нүүдэлчдийн уламжлалт сууцанд амьдардаг. Гэр нь нүүдэл хийхэд нэн тохиромжтой бөгөөд жилд хоёроос дөрвөн удаа нутаг сэлгэдэг аж. Хэдий ийм ч хотжих хөдөлгөөн, цаг уурын өөрчлөлтөөр бий болсон цаг агаарын хүндрэлийн улмаас энэхүү нэн эртний амьдралын хэв маягт аюул заналхийлэх болов. “Манайд ийм их цас ордоггүй. Мал бэлчээрт гаргахад маш хүнд болсон. Нэгдүгээр сарын сүүлээс олноороо хоргодож эхэлнэ. Байгаа хэдэн төгрөг маань барагдаж, цаашид амьдрах аргагүй л болж байна даа” гэж Манлай хэмээх малчин эр Аяллын нэвтрүүлгийнхэнд учирлаж сууна.

Улаанбаатар хот хурдацтай хөгжиж, цаг уурын байдал өөрчлөгдөж буй ч өвөг дээдсийнхээ уламжлалыг үргэлжлүүлэн авч явах хүсэлтэй хүн олон. Сүүлийн хэдэн жилд эртний соёлыг сонирхсон, мөнх цасан оройтой уулс, аварга элсэн манханууд, нүдний хараа үл хүрэх хээр талыг үзэхээр тус улсыг зорих жуулчдын тоо өсөж, Монголын аялал жуулчлал сэргэжээ.

Аялагчид 2025 оны наймдугаар сарын 04-13-нд болох Монгол Дерби гэх 10 хоногийн арга хэмжээнээс уламжлалт морин уралдаан үзэж, орон нутгийн иргэдийн мод, эврээр сийлдэг гар урлалд суралцаж, нэгэн цагт хориотой байсан гэх хөөмэйг Түмэн эх ардын дуу, бүжгийн чуулгын тоглолтоос сонсон таашааж болох юм. Жил бүрийн есдүгээр сарын дундуур болдог Алтайн бүргэдийн баяраар эртний уламжлалт бүргэдтэй анчдын үзүүлбэрээс гадна ЮНЕСКО-гийн өвийн жагсаалтад багтсан Баяр наадмын эрийн гурван наадам бөхийн барилдаан, сур харваа, хурдан морины уралдаан гээд үзэж, сонирхох зүйлс энд бишгүйдээ л их.

Бүр цаашилбал, нийслэл хотоос холгүй орших Хустайн үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэнд очиж, мөхлийн ирмэгт ирсэн хулан буюу Пержевальскийн адуу, тэнгэр өөд ноцсон мэт өвөрмөц хадан тогтоцтой Гурван сайхан үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэнгээр зугаалж, Алтайн уулсаар хаданд авирч, явган аялал хийж, цөлд тэмээ унаж, цэлгэр талаар морин дэл дээр давхихаас өгсүүлээд жуулчдын дунд алдаршсан зугаатай зүйлс олон.

Хөдөөний амьдралаас хол хөндий Улаанбаатар хотод Чойжин ламын сүм музей, Гандан хийд гээд уран барилгын үлгэр жишээ болсон олон сүм, хийдтэй. Монгол Улсын сүүлчийн хаан 8-р Богдын гэр Богд хааны өвлийн ордон музей, Монголын түүх, уламжлалт амьдралыг нарийвчлан харуулсан ховор, нандин эд өлгийн зүйлсийг дэлгэсэн эрдэнэсийн сан гэж болохуйц Монголын Үндэсний музей тэргүүтэй дэлхийд танигдсан томоохон музейнүүд ч энд бий.

Зочид, гийчид энд бас нийслэлийн захаар орших “Гэр хороолол”-оор явж, Монголын уламжлалт амьдрал хэрхэн өөрчлөгдөж буйг нүдээр үзэж, биеэр мэдэрч болохоор юм. Гэр хороололд ойролцоогоор 900,000 хүн амьдрах бөгөөд бүгд анх удаа хотод амьдарч үзэж буй малчин байсан хүмүүс. GerHub гэж гэр хорооллын иргэдэд тулгамдсан нийгэм, улс төр, дэд бүтцийн асуудлуудыг хөндөж, айл өрхүүдийг гар урлалд сургаж, бүтээгдэхүүнээ жуулчдад худалдаж, аж амьдралаа залгуулах шинэ, шинэ арга, шийдлийг зааж өгдөг ашгийн бус байгууллага байдаг юм байна.
GerHub-ийн нийгмийн инновацийн ахлах Азбаярын Дариа “Гэр хорооллынхон бүгдээрээ орон сууцанд амьдрах хүсэлтэй гэж хүмүүс буруу боддог. Юу гэж малчин байсан хүмүүс чинь дөрвөн хананы дунд хашигдаж амьдрах дуртай байх вэ дээ. Тиймээс бид үүнийг жуулчдад ойлгуулъя гэж зорьсон юм” хэмээн үйл ажиллагаагаа тайлбарлалаа.

Гэхдээ хот, хөдөөгийн хаана ч очсон халуун дулаан сэтгэлтэй энэ ард түмэн хэнийг ч ялгалгүй угтан авдаг нь хамгийн сэтгэл эзэмдэм чанар юм гэж аялагч Хежес уулга алджээ.

Нүүдэлчин монголчуудын дунд орж, хэсэгхэн ч гэсэн хамт амьдарч үзсэн Хежес аяллынхаа талаар дүгнэхдээ “Хөл хөдөлгөөн тасардаггүй шуугиант Лондон хотоос ирсэн би зэлүүд газар яаж зохицохоо мэдэхгүй байсан. Гэтэл эндхийн хүмүүс маш найрсгаар угтан авсанд нь мэл гайхаж хоцорлоо. Дэлхий дээрх хамгийн хүн багатай нутаг ч гэлээ том, том хотуудтай харьцуулахад уйдаж, ганцаардахгүй газар ажээ” гэв.