Монгол Улс бол дэлхийд хүн амын нягтаршлаар хамгийн бага орон юм. Эзэн богд Чингис хааны үеэс өвлөж ирсэн нүүдэлчдийн ахуйг тал хээр нутагтаа одоо ч тээн яваа энэ нийгэм нас залуу ардчиллыг бойжуулахаар чармайж байна. Үүнийг харин гаднынхан сонирхох нь үгүй. Монголчууд их гүрнүүдийн өрсөлдөөнийг хэрхэн харж, түүнийг гадаад бодлогодоо хэрхэн уялдуулж байгааг зарим нь дутуу үнэлж магадгүй юм.

Тухайлбал Монгол-Орос-Хятадын гурван талт хамтын ажиллагааг дурдаж болно. Гурван улсын эдийн засгийн коридор гэж тодохойлсон хамтын ажиллагаагаар зам тээвэр, эрчим хүч, аж үйлдвэрийн салбарт хамтран ажиллах юм. Ардчилсан чиг баримжаатай Монгол Улс авторитар дэглэмтэй хоёр их гүрэнтэй хамтран ажиллах нь гурван улсын харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг тэнцвэржүүлэх ач холбогдолтой аж. Орос, Хятадад хэт найдах нь урт хугацаанд эмзэг байдал бий болгох тул Монгол Улс АНУ зэрэг түншүүдэд гуравдагч хөршийн үүд хаалга нээж өгчээ.

Хоёр их гүрэнд Монгол яагаад чухал вэ?

Энэ оны тавдугаар сард БНХАУ-ын Харббин хотноо ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Владимир Путин, БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпин нар уулзав. Дээрх хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 75 жилийн тэгш ойг угтан хийсэн энэхүү дээд хэмжээний уулзалтаар хоёр улсын хамтын ажиллагааны цаашдын ирээдүйг тодорхойлох хэд, хэдэн чухал баримт бичиг гарын үсэг зурлаа. Хоёр улсын удирдагчийн уулзалтаар Монгол-Орос-Хятадын хамтын ажиллагааг бага ч болов хөндсөн юм.

Одоогоос хоёр жилийн өмнө ОХУ-ын арми Укрианд цэрэг оруулсны дараа АНУ тэргүүтэй хэд, хэдэн улс тэр дундаа барууны голцуу улс орнууд Оросын эсрэг хатуу хориг арга хэмжээ авсан. Баруунд хаалга хаагдах үест ОХУ-ын засаг захиргаа Алс Дорнод руу хараагаа сунгаж эхэлсэн юм. Ялангуяа дэлхийн тэргүүлэх эдийн засаг болох нь нэгэнт тодорхой болчихсон БНХАУ-тай харилцахын тулд Монголтой ч харилцах шаардлага үүссэн.

Монголчууд 1921 онд Манжаас /одоогийн Хятад/, хожим нь 1990 онд ЗХУ-аас тусгаар тогтносон. Чухамдаа энэ цаг үеэс хойш Монгол Улсын геополитикийн тулгамдсан асуудал нь хоёр хөрштэйгөө харилцаагаа тэнцвэржүүлэх явдал байв. Геополитикийн хувьд Монгол бол буфер бүс. Тиймээс аль, алинд нь хэт найдлага тавихаас илүүтэй хоёр талын харилцааг тэнцүү хөгжүүлсээр иржээ. Шинэ цаг үед олон улсын харилцааны хэм хэмжээ солигдоход “гуравдагч хөрш”-ийн бодлого баримталж АНУ, Япон, Энэтхэг зэрэг өндөр хөгжилтэй, ардчилсан чиг баримжаа бүхий улс орнуудтай харилцаагаа өргөжүүлэх бодлого баримталж байна.

Гурван талт хамтын ажиллагаа гол салбарууд

Монгол-Орос-Хятадын худалдааны үндсийн үндэс нь хуурай газрын тээвэр, эрчим хүч юм. Монгол Улс 2022 онд нийт бүтээгдэхүүний 84 хувийг БНХАУ-д экспортолсон мэдээ бий. Голцуу нүүрс, зэс зэрэг түүхий эд экспортыг бүрдүүлсэн. Мөн онд Монголын импортын 35 хувийг БНХАУ-аас, 30 хувийг ОХУ-аас бүрдүүлжээ.

Монголчуудад трансибирийн төмөр замын сүлжээний нэг хэсэг бий ч санхүүжилт удаашралтайн дээр, хөгжүүлэх бодлого баримтлаагүй нь хүчин чадлынх нь хэмжээнд ашиглахгүй байх нөхцөл бүрдүүлжээ. Чухам тиймийн учир 2014 онд Монгол-Орос-Хятадын удирдагчид “Гурван улсын эдийн засгийн коридор”-ыг санаачилж ОХУ-ын Транс-Евразийн төмөр зам, БНХАУ-ын “Бүс ба зам” санаачилгыг Монгол Улсын “Талын зам” хөтөлбөртэй уялдуулж төсөл хэрэгжүүлэхээр тохиролцсон юм. Нийт 32 багц төслөөр авто болон төмөр зам, агаарын тээвэр, боомт, хил дамнасан тээврийн харилцааг хөгжүүлэх замаар бүс нутгийн хэмжээнд дэд бүтцийн механизмыг шинэчлэх зорилготой ажээ.

Монгол, Хятадын түшиглэдэг байгалийн хий, газрын тосны бүтээгдэхүүн ОХУ-д бий. Өнгөрсөн онд Монголынтөмөр замын сүлжээгээр 708 мянган тонн газрын тос тээвэрлэж, эрх баригчид 2027 он хүртэл энэ нийлүүлэлтийг баталгаажуулсан юм. Энэ оны тавдугаар сард ОХУ-ын Ерөнхий сайдын орлогч Александр Новак Орос, Хятад хоёр ойрын хуагцаанд байгалийн хийн хоолойн гэрээ байгуулах тухай мэдэгдсэн. Оросын байгалийн хийг Монголын нутгаар дамжуулан БНХАУ-д 50 тэрбум шоо метр хий нийлүүлэх “Сибирийн хүч-2” хийн хоолойн тухай энд ярьж байгаа юм. Хэдийгээр амбиц нь том ч энэ хэлэлцээ олон жил сунжирч байгаа тул хэзээ бодит ажил хэрэг болох нь тодорхойгүй байна.

Монгол Улсын эдийн засаг уул уурхайн салбараас хэт хамааралтай. Чухам тиймийн тул эдийн засгийн өсөлт хурдан, уналт нь ч мөн адил хурдан. Түүхий эдийн үнийн хэлбэлзэлд өртөмтгий учраас тэр юм. Экспортын дийлэнхийг нүүрс, зэс, алт, төмөр, цайр зэрэг түүхий эд эзэлдэг. БНХАУ-д 2022 онд хийсэн нийт экспортын 56.6 хувийг нүүрс эзэлсэн гэх мэдээ бий. Мөн онд хоёр улс Монголд томоохонд тооцогдох Таван толгойн нүүрсний уурхайг Өвөр Монголын боомттой холбох шинэ төмөр замын шугам нээж, тээврийн зардлыг тонн тутамд 24 ам.доллароор бууруулсан билээ.

Хятад, Монголын эрчим хүчний салбар байгалийн хий, нүүрснээс шалтгаалж байгаа ч гэсэн хоёр улсын аль, аль нь сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэрт тодорхой хугацааны дараа шилжих үүрэг хүлээсэн. БНХАУ-ын 14 дэх таван жилийн төлөвлөгөөнд нийт эрчим хүчний 33 хувийг сэргээгдэх эрчим хүчнээс хангах зорилт тавьчихсан. Харин Монгол Улсын хувьд 2030 он гэхэд нийт эрчим хүчний 30 хувийг сэргээгдэх эрчим хүчнээс хангах зорилт тавьжээ. Гэвч Монгол Улс өнөөдрийн байдлаар нийт эрчим хүчний 93 хувийг дотоодын нүүрсээр хангадаг юм. Хэрэв Монгол Улс талын салхи, ээх шаргал нар, усны нөөцөө ашиглан сэргээгдэх эрчим хүчинд шилжих аваас бүс нутагтаа ногоон эрчим хүч нэвтрүүлсэн сайн туршлага болох боломж байна. Хэдийгээр монголчууд усан болон нарны, салхин цахилгаан станцыг БНХАУ-тай хамтран хөгжүүлэх боломжтой ч ОХУ-д ашиггүй тусч байгаа тул дээрх төслүүдийг тийм ч амархан урагшлуулахыг хүсэхгүй байгаа юм.

Дүгнэлт

Украины дайн Монгол улсыг улс төрийн болон геополитикийн эмзэг байдалд орууллаа. Монгол Улс нэг талдаа НҮБ зэрэг олон талт интеграцид төвийг сахихыг хичээж байна. Нөгөөтээгүүр барууны эдийн засгийн хүнд хориг арга хэмжээний дараа Орос-Монголын худалдаа 41% өсжээ.

Эдийн засгаараа ОХУ, Хятадтай хэтэрхий хамаралтай энэ улс том гүрнүүдийн харилцаанд нөлөөлөл үзүүлэхгүй ч алс хэтийн бодлогод нөлөөлөх тийм нөлөөтэй улс. Монголчуудын 2050 хүн хүртэлх бодлогын гол зорилт бол уул уурхайн салбараас өөр салбарт эдийн засгаа төрөлжүүлэх, ОХУ-ын импортоос хараат байдлаа сулруулах, Хятадын экспортын хараат байдлаас гарах замаар эдийн засгаа төрөлжүүлэх ёстой. АНУ зэрэг гуравдагч хөршийн харилцаатай улс орнуудтай хамтран бусад салбарт эдийн засгаа хөгжүүлэх боломж бүрэн байна.